Czym jest określnik kontekstu
W toki ponie jednym ze środków tworzenia rozbudowanego zdania jest podanie określnika kontekstu, oddzielonego słowem la od zdania, do którego się odnosi. Zdanie z wykorzystaniem tej konstrukcji ma następujący schemat:
określnik la zdanie główne
gdzie zdanie główne jest pełnym, poprawnym zdaniem toki pony, które „zanurzono” w kontekście opisanym przez określnik. Na przykład (dla wyraźnego oddzielenia kontekstu od głównego zdania użyto symbolu „>”):
o utala e ona. = Walcz z nim.
jan ike li kama la o utala e ona. = Wróg przychodzi > Walcz z nim. (Jeśli wróg przyjdzie, walcz z nim).
mi moku e kili. = Jem owoc. LUB Jadłem owoc. LUB Będę jadł owoc.
tenpo ni la mi moku e kili. = Teraz > Jem owoc. (Teraz jem owoc).
Określenie kontekstu może być zarówno niesamodzielnym okolicznikiem (tenpo ni, teraz), jak i pełnym zdaniem (jan ike li kama, wróg przychodzi). Kontekst może też zostać określony przez pojedyncze słowo:
ken la ona li lape. = Być może > On śpi.
Kiedy? Przeszłość, teraźniejszość, przyszłość
„Czasowniki” w toki pona nie mają czasów:
mi pona. = Jestem dobry LUB Byłem dobry LUB Będę dobry.
Przeważnie wypowiedzi w toki ponie dotyczą teraźniejszości. To język bezpośredniego uczestniczenia w tym, co dzieje się tu i teraz. Czasem jednak odnosimy się także do tego, co było lub będzie. Na ogół dostatecznie jasno wynika to z sytuacji lub umiejscowienie w czasie nie jest istotne. Poza tym jedynym sposobem na wyrażenie wprost tego, że coś zaszło w przeszłości, w teraźniejszości lub w przyszłości jest użycie określnika kontekstu:
tenpo ni la mi lon ma tomo Wasawa. = Teraz > Jestem w Warszawie.
tenpo pini la mi lon ma tomo Putapesi. = W przeszłości > Byłem w Budapeszcie.
tenpo kama la mi lon ma tomo Wenesija. = W przyszłości > Będę w Wenecji.
Przyjęte są następujące określenia czasu:
tenpo ni — teraz („ten czas”)
tenpo kama — przyszłość („nadchodzący czas”)
tenpo pini — przeszłość („zakończony czas”)
Często są łączone z terminami opisującymi odcinki czasu:
tenpo suno — dzień („czas słońca”)
tenpo pimeja — noc, wieczór („czas ciemności”)
tenpo mun — miesiąc („czas księżyca”)
tenpo sike — rok („czas cyklu, obiegu”)
tenpo suno ni — dziś, ten dzień
tenpo pimeja ni — dzisiejsza noc, ta noc
tenpo suno pini — wczoraj, miniony dzień
tenpo suno kama — jutro, nadchodzący dzień
Na przykład:
tenpo suno kama la ona li pona e ilo ni. = Jutro > On naprawi to narzędzie.
Można też określenia czasu łączyć ze słowami lili oraz suli:
tenpo lili pini — niedawna przeszłość, niedawno („mały czas miniony”)
tenpo suli pini — dawna przeszłość, dawno temu („duży czas miniony”)
Na przykład:
tenpo suli pini la jan kala li lon. = Dawno temu > Była syrena.
Oczywiście, możliwe są także inne określenia czasu:
tenpo suno mute lili kama la mi kama. = Kilka dni przyszłości > Przyjdę. (Przyjdę za kilka dni).
tenpo sama la o kama. = Ta sama pora > Przyjdź. (Przyjdź o tej samej porze).
Jak długo? Czas trwania
Innym zastosowaniem określnika kontekstu jest możliwość wyrażenia czasu trwania jakiejś czynności, zdarzenia:
tenpo lili — mało czasu, krótko, chwila
tenpo suli — dużo czasu, długo
Na przykład:
tenpo lili la akesi li moku e pipi. = Krótko > Jaszczurka je owada.
Zdania z przypisanym tego rodzaju kontekstem są często dość podobne do zdań określających, kiedy coś się działo. Zauważ, że chociaż poniższe dwa zdania różnią się tylko jednym wyrazem, pini („zakończony”), to mają zupełnie różne znaczenie:
tenpo suli pini la soweli li lape. = Długi czas upłynął > Pies śpi. (Dawno temu pies spał).
tenpo suli la soweli li lape. = Długi czas > Pies śpi. (Długo pies śpi/spał/będzie spał).
Warto zwrócić uwagę, w praktyce często używa się tenpo lili la… zamiast tenpo lili kama la…:
tenpo lili la mi wile weka. = Niedługo > Muszę iść. (Zaraz muszę iść).
Jak często? Częstotliwość
W języku polskim używamy specjalnych przysłówków częstotliwości: „często, zawsze, nigdy”. W toki ponie takich przysłówków jako pojedynczych słów nie ma, ale tę samą treść można wyrazić stosując wyrażenia określające częstotliwość. Przy okazji warto zauważyć, że tenpo oznacza w toki ponie zarówno ciągły upływający czas, jak i zupełnie inną koncepcję: jest odpowiednikiem polskiego słowa „raz”, „razy” — korzysta się z niego, kiedy trzeba wyrazić powtarzanie się czegoś.
tenpo ali — zawsze
tenpo ala — nigdy
tenpo mute — wiele razy, wielokrotnie, często
tenpo wan — jeden raz, jednokrotnie
Na przykład:
tenpo ali la o kama sona! = Zawsze > Ucz się!
tenpo mute la mi lukin e akesi linja = Wiele razy > Widziałem węża.
Gdy, jeśli. Równoczesność, następstwo, warunek
Określnik kontekstu można również wykorzystać do wskazania, że jedna czynność odbywała się wtedy, kiedy inna:
mije li moli la ona li toki wawa e "a!" = Mężczyzna ginął > Krzyczał „aach!”
(Kiedy mężczyzna ginął, to krzyczał).
Albo kiedy jedna działa się zaraz po drugiej:
tenpo pimejo mute la ona li unpa. ona li pini unpa la jan Enkitu li lukin tawa soweli. =
Wiele nocy > Uprawiali seks. Skończyli uprawiać seks > Enkidu zwrócił uwagę na zwierzęta.
(Gdy skończyli, spojrzał).
W taki sam sposób można wyrazić to, co w języku polskim wymaga zdania złożonego, ze zdaniem podrzędnym warunkowym:
sina moku e telo nasa la sina nasa. = Wypijesz piwo > Będziesz ogłupiały.
(Jeśli wypijesz piwo, będziesz ogłupiały.)
Zdanie warunkowe („jeśli”) w toki ponie nie różni się niczym od zdania wyrażającego równoczesność („gdy”). Ewentualną różnicę znaczeń można ustalić tylko z kontekstu. Często zresztą oba znaczenia nie różnią się w istotny sposób.
Równoczesność, następstwo i warunkowe zajście jakiegoś zdarzenia mają ze sobą w języku więcej wspólnego niż się nam na ogół wydaje. Co ciekawe, podobnie funkcjonuje w potocznej polszczyźnie uniwersalnie stosowane słowo „jak”: „Jak jadłem, usłyszałem hałas”, „Jak Polak głodny, to zły”, „Jak będziesz na poczcie, to kup mi znaczek”, „Jak wygram milion, podzielę się z tobą”, „Jak mi kaktus na dłoni urośnie, to zostaniesz prezydentem”.
Być może, na szczęście, niestety
Ostatnią grupą typowych zastosowań określnika kontekstu jest wyrażanie swojego stosunku do tego, co opisuje zdanie lub relacji pomiędzy sąsiednimi zdaniami:
pona la mi kama jo e moku. = Dobrze > Mam jedzenie. (Na szczęście mam jedzenie).
ken la jan lili li wile moku. = Może > Dziecko chce jeść. (Możliwe, że dziecko jest głodne).
Zwykle używane:
ken la — może, być może, możliwe że
ike la — niestety („źle że”)
pona la — na szczęście, dobrze że
sama la — podobnie
ante la — inaczej, z drugiej strony
tan ni i podobne
Jeden z rodzajów związku pomiędzy zdaniami ustanawiamy wskazując jedno zdarzenie jako przyczynę innego. Określnik kontekstu może zostać użyty także do tego celu:
mi wile moku. tan ni la mi moku e kili. = Chcę jeść. Z powodu tego > Jem owoc.
(Jestem głodny. Dlatego jem owoc).
To samo można co prawda ująć w inny sposób, bez użycia la:
mi wile moku. mi moku e kili tan ni. = Chcę jeść. Jem owoc z powodu tego.
W obu przypadkach przyczyna podana jest wcześniej: ni („to”) odnosi się do tego, co przed chwilą powiedziano. Jednak pierwszy wariant jest czytelniejszy: skoro ni odnosi się do innego zdania, to dobrze jest je umieścić blisko tego zdania. Czyli: jeśli wyjaśnienie pojawia się jako pierwsze, wówczas lepiej zdanie, które się na nie powołuje zacząć od tan ni la. Z kolei, jeśli wyjaśnienie pojawi się po zdaniu zasadniczym, to zapowiadamy je i wskazujemy na nie wyrażeniem tan ni:, umieszczonym tuż przed nim:
mi moku e kili tan ni: mi wile moku. = Jem owoc z powodu tego: chcę jeść.
(Jem owoc, bo jestem głodny).